(d. 16. yy.’ın ikinci yarısı, ö. 17. yy.’ın ilk yarısı)
Muhtemelen askeri açıdan parlak olmayan kariyeri ve eserini halk diliyle yazmış olması sebebiyle Osmanlı tezkirelerinde hayatı ve eserleri hakkında bilgi bulunmayan, dolayısıyla da doğum tarihi ve yeri bilinmeyen E.A.’ın babasının adı Abdullah’dır. Muhtemelen 16. yüzyılın ikinci yarısında dünyaya gelmiş olan E.A.’ın enderundaki eğitiminden sonra kapıkulu ocağında atlı solak askeri olarak görev yapmış olması babasının da asker kökenli olduğuna işaret eder. 986/1578 yılında Osmanlı-Safavi harbinin başlaması ile birlikte kapıkulu süvarisi olarak sefere katılan E.A. 987/ 1579 yılının Ramazan/Kasım ayında Gence akınında Safavilere tutsak düşerek önce Tebriz’e sonra da Qazvin’e götürülmüştür. Ta’rih-i Osman Paşa’da İran’da bulunduğu esnada kendisine Istanbul’daki genel durum ile Özdemiroglu Osman Paşa (ö. 993/1585) ve Tatarlar hakkında sorular yöneltildiğini belirten E.A., esirliği süresince büyük sıkıntı çektiğini ve Molla Mehdi adlı bir zatın kendisini ve arkadaşlarını azat etmesiyle ölümden kurtulduklarını söyler. İki yıl süren esirlikten sonra bir yıl İran’da dolaşan E.A. üç yol arkadaşı ile Diyar-ı Acem’den firar edip kılık değiştirerek on iki gün içinde Qars’a gelmiş, 990/1582 yılında Serdar Sinan Paşa (ö. 1004/1596) ile birlikte Istanbul’a dönmüştür. E.A.’ın bundan sonraki hayatı hakkında elimizde bilgi yoktur.
E.A. bu seferinde görevi sebebiyle görgü tanığı olduğu doğu seferini ve 987-990/ 1579-1582 tarihleri arasında Kafkasya’da meydana gelen olayları ayrıntılı olarak kaleme almıştır. Millet Kütüphanesi nüshasının hatime bölümündeki nottan kitabı 990/ 1582 tarihinde tamamladığı anlaşılmaktadır. Eserinden dört yerde risale bir yerde de gazavatname diye bahseden E.A.’ın isim verme konusundaki bu tutarsızlığı daha sonraki döneme ait nüshalara da yansımıştır. Viyana Milli Kütüphanesi’nde bulunan nüshaya Ta’rih-i Osman Paşa, Millet Kütüphanesi’ndekine ise Şarq Seferleri … adı verilmiştir. Müellif Viyana nüshasında anmadığı adını diğer nüshada Ebubekir b. Abdullah olarak verir.
Eserinin başlangıç kısmında kısaca doğu seferinde olup bitenleri, Şirvan ve Demirqapu’da (Darband) Osman Paşa’nın Safaviler ile yaptığı savaşları anlatan E.A. okurlarından kusurlarının ve eksikliklerinin bağışlanmasını diler ve bu risaleyi yalnız seferde olup bitenleri beyan etmek için değil kendisine dua edilmesine vesile olacağı için telif ettiğini belirtir. Çağdaş kaynaklar içinde sadece E.A. Serdar Lala Mustafa Paşa’nın (ö. 988/1580) Şirvan’dan ayrılış sebebini açıkça anar. E.A.’ya göre Erzurum muhafazasında Sivas beylerbeyisi Mahmud Paşa’nın yalnız kalması ve bu durumdan ötürü Safavilerin kış şartlarında Erzurum ve çevresini yağma edebileceği endişesi Mustafa Paşa’yı Şirvan’dan ayrılmaya mecbur etmiştir. Tanık olduğu olayları halk ağzıyla aktaran E.A.’ın dili sade, samimi ve akıcıdır. Eserinde adı geçen kişileri insanüstü göstermemesi, Kafkasya’daki çeşitli halklar hakkında ilginç bilgiler vermesi, kullandığı dil ve yazım tekniği ile E.A.’ın tarihi ilgi çekici bir eserdir.
İçindekiler: Giriş: Dua, salat ve eserin yazılma sebebi (2b-3b); ordunun Istanbul’dan Erzurum’a yürüyüşü (3b-6b); Ardahan’dan Şirvan’a yürüyüş ve bu esnada vuku bulan Çıldır ile Qoyun Geçidi muharebeleri (6b-16b); Tatar Hanı Adil Giray’ın Şirvan’a gelmesi (16b-18b); Safavilerin durumu (18b-22a); Osman Paşa’nın Demirqapu’ya çekilmesi (22a-29a); Kuzey Kafkasya’daki halklar (22a-36b).
Bugün elimizde eserin iki nüshası bulunmaktadır. Viyana Milli Kütüphanesi’ndeki nüshada Osman Paşa’nın faaliyetlerinden başka Demirqapu’dan serdarın İvaz Efendi’ye (ö. 994/1586) gönderdiği bir mektup (57a-61a) ve Rahimizade İbrahim Çavuş’un (ö. > 998/1590) Tebriz seferini anlatan bir risalesi (62b-68b) de kayıtlıdır. Sonraki kayıtlardan bu nüshanın 993/1585 yılından sonra istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Yazarının isminin atlanmış olduğu bu nüshanın sonundaki risaleden dolayı Hammer bu yazmanın Rahimizade İbrahim Çavuş tarafından kaleme alındığını söyler. F. Babinger ve Yunus Zeyrek bunun yanlış olduğunu iddia ederler ise de nüshanın yazarı hakkında görüş belirtmezler. Halbuki küçük çaplı atlamalar ve eklemeler hariç tutulursa Millet Kütüphanesi’nde bulunan ve müellifinin adı da kayıtlı olan Şarq Seferleri … adlı eser Ta’rih-i Osman Paşa başlıklı Viyana nüshasının kopyasıdır. Ancak her iki nüshada da değişik fazlalıkların olması farklı yazmalardan kopyalandıklarını gösterir. Özellikle Millet Kütüphanesi nüshasının sonunda Abaza Mehmed Paşa’nın öldürülmesine yer verilmesi ve 1045/1634 tarihinin düşürülmesi eserin bu tarihten sonra kopyalandığını gösterir.
1) Ta’rih-i Osman Paşa
Yazmalar: (1) Istanbul, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tarih Kitapları 366; 27+4 y., 14-23 satır, nesih (İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Katalogları (Istanbul, 1943), 143). (2) Viyana, Österreichische Nationalbibliothek, no. H.O. 68; 36 y., 23 satır, nesih. (Gustav Flügel, Die Arabischen, Persischen und Türkischen Handschriften, c. 2 (Wien, 1865), 237)
Edisyonlar: Yunus Zeyrek, Tarih-i Osman Paşa (Ankara, 2001).
Genel Kaynakça:
Joseph v. Hammer-Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, çev. M. Ata, c. 7 (Istanbul, 1985 [1827-35]), 2000. Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. C. Üçok (Ankara, 1982 [1927]), 122. Bekir Kütükoğlu, Osmanlı İran Siyasi Münasebetleri (Istanbul, 1993), 55. Fahrettin Kırzıoğlu, Kafkasellerinin Fethi (Ankara, 1993), 283. Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600 (London, 1995), 84-86. H. Mustafa Eravcı, Gelibolulu Mustafa Âli’s Nusret-nâme. Doktora Tezi (Edinburgh Üniversitesi, 1998), 134-176. Yusuf Oğuzoğlu, “Osmanlı Kuruluş Dönemi Müesseselerindeki Sivil Karakter ve Devletin Gelişmesi Üzerindeki Etkisi (1299-1402),” Türkler Ansiklopedisi, c. 10 (Ankara, 2000), 22.