(ö. > 1590)
Ahdi Gülşen-i Şuara’da R.İ.’in Kutahiyye (Kütahya) alaybeyi Rahimi Bey’in oğlu olduğunu belirtir. Aynı yazarın “belagatı, fasihliği ve muhabbeti sebebiyle emr-i padişahi [III. Murad] ile 983/1575 tarihinde diyar-ı Bagdad’a geldi” ifadesini de R.İ.’in saray ocaklarında iyi bir eğitim aldığının delili olarak kabul edebiliriz. Muhtemelen hem tanınmış bir aileden olması, hem de almış olduğu eğitim nedeniyle zeametli çavuş olarak divan-ı hümayunda çalışmaya başlamış olan R.İ. daha sonra III. Murad’ın (982-1003/ 1574-95) emri ile dergah-ı âli çavuşu olarak Bagdad’a gönderilmiş olmalıdır. 983/1575’te Bagdad’dayken yazdığı manzumelerde henüz Harimi mahlasını kullanmaz, ancak 1581’den sonraki eserlerinde mahlası sıkça geçer. Burada bulunduğu sırada bazı evliyalarin ve diğer İslam büyüklerinin kabirlerini ziyaret etmiş ve bunlar için manzumeler kaleme almıştır.
986/1578 tarihinde İran’a savaş ilan edilmesi R.İ.’in hayatında bir dönüm noktası olur. R.İ. Zafername’nin giriş kısmında Lala Mustafa Paşa’nın (ö. 988/1580), babasının hem yakın dostu hem de hâmisi olduğunu yazar. Babasının nazım ve nesirde usta olduğunu ve Paşa’nın kendisinden bu sefer hakkında bir eser yazmasını istediğini belirtir. R.İ., Serdar Lala Mustafa Paşa’nın Çıldır, Tiflis (Tbilisi), Qahhet (Kakheti) ve Şirvan fetihlerine katılmış, hâmisinin Şirvan’dan Erzurum’a dönmesi üzerine ise paşanın eski dostu Özdemiroglu Osman Paşa (ö. 993/1585) ile beraber Şirvan ve Derbend’de kalmıştır. Muhtemelen Tatar ve Osmanlı kuvvetlerinin Şirvan’da Safavi veziri Selman Han’a karşı kazandıkları zafer üzerine fetihnameyi serdara bildirmek üzere Erzurum’a gönderilmiştir. Bundan sonra eski hâmisinin yanında kalarak 987/ 1579 yılında Qars kalesinin tamirini kağıda dökmekle görevlendirilmiştir.
R.İ. Lala Mustafa Paşa’nın ölümünden sonra ise dergah-ı âli çavuşu olarak Demirqapu (Darband), Qıpçak Düzü ve Kefe (Theodosia) yoluyla Istanbul’a bazen de Istanbul Anadolu arasında resmi mektupları götürüp getirmiştir. 989/1581 tarihli bir mühimme kaydında Kutahiyye sancağında Arslanapa’da Qusra adlı köyün ve 4999 akçelik kılıç tımarının padişah emri ile kendisine verilip yirmi binlik kılıç zeametine tekmil olunduğu kayıtlıdır. Bu belgedeki bilgilerden R.İ.’in rütbesinin yükseltildiği veya Zafername’yi saraya takdim etmesi ve diğer hizmetlerinden ötürü gelirlerinin artırıldığı anlaşılıyor. 992/1584 tarihinde Özdemiroglu Osman Paşa’nın Tebriz seferine ve sonra Ferhad Paşa’nın 998/1590 tarihindeki Gence seferine çavuş olarak katılmış olan R.İ.’in bundan sonraki hayatı ile ölüm tarihi ve yeri hakkında bilgimiz bulunmuyor. R.İ.’in eserleri 1577-1590 tarihleri arası Osmanlı Safavi ilişkileri ve Kafkasya tarihi için kaynak niteliğindedir.
Lala Mustafa Paşa’nın 985-988/1577-1580 tarihleri arasında gerçekleştirdiği Çıldır, Tiflis ve Şirvan fetihlerinin ve Qars kalesinin inşasının destanımsı bir şekilde anlatıldığı Zafername manzum ve mensur bölümlerden oluşur. Eserin dili sadedir. Çağdaşı kaynaklardan Ta’rih-i Selaniki, Zafername’ye göre kaynak kullanımı bakımından daha zengindir. Zafername’de Selaniki’nin aksine dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik olaylarını eleştiren ifadeler bulunmaz. R.İ. kullandığı yazılı kaynakların ismini vermezse de eserini yazarken gözlemlerinin yanısıra tarih kitaplarına da dayandığını “kütüb-i tevarihte mestur” gibi üstü örtülü göndermelerden anlıyoruz. R.İ. kitabeleri, resmi yazışmaları ve etraftan duyduğu rivayetleri de kaynakları arasında sayar. Yer yer abartılı bilgiler içeren Zafername’de bazen çağdaş kaynaklarda bulunmayan detaylar ve eleştirel ifadelere de rastlanır. Zaman zaman olaylar ve yerler arasında karşılaştırmalar yapan R.İ. tarih verme ile yer ve özel isimleri belirtme konusunda oldukça hassastır. Lala Mustafa Paşa’nın doğu seferi esnasında yanında bulunan iki tarihçiden biri olan R.İ.’in Zafername’si seferde bulunan diğer tarihçi Mustafa Ali’nin aynı konuları ihtiva eden Nusretname’sinin gölgesinde kalmıştır.
Zafername’nin tek nüshası vardır (Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Tarih Yazmaları 2372). Talik hattı ile yazılan Zafername dört bab üzere dokuz fasıl ve bir hatimeden ibarettir.
İçindekiler. Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY 2372’ye göre:
I. Bab (4b-12a): Seferin başlamasından Erzurum’a kadar geçen olayları anlatır. II. Bab (12a-27a): 1. Fasıl: Erzurum’dan Tiflis’e varılmasını, 2. Fasıl: Tiflis’den Şirvan’a varılmasını, 3. Fasıl: Şirvan’dan Erzurum’a dönüşü anlatır. III. Bab (27a-44a): 1. Fasıl: Özdemiroglu Osman Paşa’nın Şirvan’da kalışını, 2. Fasıl: Qırım kuvvetlerinin gelmesiyle gelişen olayları, 3. Fasıl: Qırım hanının Osman Paşa ile buluşmasını ve savaşlarını anlatır. IV. Bab (44a-53a): 1. Fasıl: Qars kalesinin tamirini, 2. Fasıl: Diyarbekir Beglerbegi Soqullu-zade Hasan Paşa’nın Tiflis’e yardım götürmesini, 3. Fasıl: Anadolu Beğlerbeği Cafer Paşa’nın Revan harekatını anlatır. Hatime-i kitab: Lala Mustafa Paşa’nın Erzurum’dan Istanbul’a dönüşünü anlatır.
R.İ. bu eseri sarayda dergah-ı âli çavuşu olarak bulunduğu esnada III. Murad’ın oğullarından birinin sünnet düğününde hediye olarak sunmak üzere kaleme aldığını söyler. Risale diye de tanıttığı eserini muhtemelen 993/1585 tarihinde III. Murad’a sunmuştur. 1001/1592 tarihinde ise Gonca-ı bag-ı Murad ve diğer eserleri R.İ.’in gözetiminde Qaraman’ın Seydişehr kasabasından Ahmed bin Hüseyin adlı katip tarafından bir bütün halinde tekrar düzenlenmiştir.
Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY 2372’ye göre içerdiği konular şunlardır:
53a: Sultan Murad’ın fetihleri bağlamında medhiye ve münacat. 56a: Risalenin yazılış sebebi. 59b: Osman Paşa’nın Qırım seferi için Istanbul’dan ayrılması (992/1584). 61a: Tatar Hanı isyanının bastırılması. 65a: Osman Paşa’nın Tebriz seferi (993/1585). 74a: Gazi Giray’ın Erzurum’da orduya katılması. 79a: Tebriz’in fethi. 85a: Tebriz hakkında bilgiler ve gelişen olaylar. 89b: Cafer Paşa’nın Tebriz’de alıkonulması. 91a: Osman Paşa’nın vefatı. 95a: Hatime.
R.İ. Gonca-ı Bag-ı Murad’ın kapsadığı konuları nesir olarak küçük bir Risale halinde yazmıştır. Açık sarı renkli kağıt üzerine nesih hatla yazılan bu Risale Tebriz seferi esnasında aceleyle ve müsvedde olarak yazılmıştır (993/1585). Müellif muhtemelen sünnet düğününü fırsat bilerek Istanbul’da Tebriz seferini konu alan bu risaleyi manzum hale dönüştürmüştür. Yunus Zeyrek Ta’rih-i Osman Paşa adlı yazmanın edisyonunu yaparken bu Risale’yi de ona ilave etmiştir
Serdar Ferhad Paşa ile beraber doğu seferinde bulunmuş olan R.İ. bu eserini buradaki gözlemlerini ve bazı kimselerden duyduklarını kaleme alarak vücuda getirmiştir. Eser 991-994/1583-1586 yılları arasındaki seferleri ve 998/1590 yılına kadar sınır boylarında vuku bulan askeri ve diplomatik gelişmeleri ihtiva eder. R.İ. eserinin giriş kısmında 996/1588 tarihinde Istanbul’a döndüğü zaman Azerbaycan ve Tebriz fetihlerini ihtiva eden bir risalenin telif olunduğunu belirtir. Ayrıca aynı bölümde bu eserin ilk nüshasını Babüssaade Ağası Mehmed Aga yardımıyla vezirlere sunduğunu söyler. Kendisinin nüktelerle dolu bir kitap diye tanıttığı bu destan nitelikli eser devlet erkanın himmeti ile Sultan III. Murad’a da sunulur. Bu çalışma ile padişahın iltifatına mahzar olan R.İ. Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan münakkaş nüshayı muhtemelen bu esnada düzenlemiş olmalıdır (997/1589). Bundan kısa süre sonra ise bu orjinal nüshadan Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (TY, 2372, y. 99a-160b) nüsha kopyalanmıştır (1001/1592). Topkapı Sarayı nüshasının 28. yaprağında boşluk bulunmaktadır. İ.Ü. nüshasında ise kimi müstensih atlamaları vardır.
R.İ. bu eseri Zafername ve Gonca-ı bag adlı eserlerine zeyl olarak kaleme aldığını açıklar. Eser sekiz bab ve bir hatime olarak yazılmıştır. Topkapı Sarayı nüshasına göre bölümler şu konuları içerir:
İçindekiler. Istanbul, Topkapı Sarayı Revan 1296’ya göre:
1. Bab (10a-12b): Serdar Ferhad Paşa’nın doğu seferi (991/1583). 2. Bab (12b-16b): Ordunun Gürcistan’a girmesi; Lori ve Tomanis (Tiflis’in güneyinde) kalelerinin inşası (992/1584). 3. Bab (16b-19a): Vezir Ferhad Paşa’nın ikinci defa şark serdarlığı (994/1586). 4. Bab (19a-26a): Gori seferi ve Kazak hanının itaati (995/1587). 5. Bab (26a-30b): Gori ve Ahisha (Akhaltsikhe) kalelerinin inşası (996/1588). 6. Bab (30b-37a): Gence seferi (996/1588). 7. Bab (37b-42b): Safavi Gence valisi Muhammedi Han’ın yenilgisi (997/1589). 8. Bab (42b-58a): Safavi şehzadesi Haydar’ın barış için Erzurum’a gelmesi (998/1590). Hatime (67b): Ebussuud Efendi’nin savaşa cevaz veren fetvaları.
R.İ. bölümleri de fasılalara bölmüş ve sefer meclisinin yapmış olduğu her bir toplantıyı bir fasıla olacak şekilde düzenlemiştir. Ayrıca her meclis toplantısına veya fasıla başlangıcına minyatür yerleştirmiştir. Eserde toplam yirmi adet minyatür bulunmaktadır. R.İ.’in yaptığı bu düzenleme onun sözkonusu meclis toplantılarına katıldığına ve katiplik gibi bir görevde bulunduğuna, Topkapı nüshasının lüks bir şekilde hazırlanmış olması da bu nüshanın bizzat müellifin denetiminde saray atölyelerinde hazırlandığına işaret eder.
1) Zafername
Yazma: (1) Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY 2372, 1b-53 y., 15 satır, talik.
Edisyon: Çetin Sungur, Zafername-i Sultan Murad Han Adlı Eserin Transkripsiyonu. Yüksek Lisans Tezi (Kırıkkale Üniversitesi, 1998).
2) Gonca-ı Bag-ı Murad
Yazma: Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY 2372, 53a-97b y., 15 satır, talik.
[3) Feth-i Tebriz]
Yazma: Viyana, Österreichische Nationalbibliothek, H.O. 69, y. 62b-68b, 19-23 satır, nesih (Gustav Flügel, Die Arabischen, Persischen, Türkischen Handschriften der Kaiserlich-königlichen Hofbibliothek zu Wien, c. 2 (Wien, 1865), 237).
Edisyon: Yunus Zeyrek, Tarih-i Osman Paşa (Ankara, 2001), 77-90.
4) Gencine-i Feth-i Gence
Yazmalar: (1) Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. 2372, 99a-160b, 15 satır, talik. (2) Istanbul, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan 1296, 63 y., 15 satır, talik (F.E. Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, c. 1 (Istanbul, 1961)).
Genel Kaynakça:
Mühimme Defteri, Istanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MD 45/5/52 [989/1581]; MD 45/38/75 [~989/~1581]. Joseph v. Hammer-Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, çev. M. Ata, c. 7 (Istanbul, 1985 [1827-35]), 2000. Ahdi, Gülşen-i Şuara, Ankara, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, no. 47, y. 75-76. Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. C. Üçok (Ankara, 1982 [1927]). İ. Hâmi Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 3 (Ankara, 1961 [1947?]), 60-90. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri'ni fethi (1451-1590) (Ankara, 1976), 283. Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, haz. Mehmed İpşirli (Istanbul,1989), XIII-XVIII. Bekir Kütükoğlu, Osmanlı-İran Siyâsî Münasebetleri (Istanbul, 1993), 48-160. H. Mustafa Eravcı, Gelibolulu Mustafa Âli’s Nusret-nâme. Doktora Tezi (Edinburgh Üniversitesi, 1998), 36, 106-60. İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı (Ankara, 1988), 408.