(ö. 6 Ekim 1837)
IV. Murad’ın (1021-49/1612-40) kızlarından Safiyye Sultan (ö. ?) ile Siyavuş Paşa-yı Sani’nin kardeşi Hüseyin Paşa’nın (ö. 1099/1687-88) evliliğinden Mehmed Rezmi ve Ruqiyye adlarında iki çocukları dünyaya gelmiş, M.D. Mehmed Rezmi’nin torunlarından İsmail Bey (ö. 1211/ 1797) ile Nesibe Hanım’ın çocuğu olarak Beşiktaş’ta doğmuştur. Büyükannesine nispetle “Safiyye Sultanzade” adıyla tanınmıştır. Son zamanlarda yapılan araştırmalar M.D.’in ailesi dışında, II. Mustafa’nın (1106-15/ 1695-1703) kızı Safiyye Sultan’dan dolayı başka Safiyye Sultanzadelerin de varlığını ortaya çıkarmıştır.
M.D. hacegan-ı divan-ı hümayundandır. Memuriyete ilk olarak hangi tarihte başladığı belli olmamakla beraber, 1176/1763 tevcihatında sergi katibi olarak gösterilen Daniş Efendi’nin M.D. olması olasıdır. III. Selim (1203-22/1789-1807) tarafından 1221/1807 tarihinde kendisine uygun bir vazife tevcih edilmesine dair hatt-ı hümayun çıkarıldığı anlaşılmaktadır. M.D. 4 Cemaziyülahir 1227/15 Haziran 1812 tarihinde ordu-yı hümayuna çadır malzemesi ulaştırma görevi ile Şumnu’ya (Šumen) gönderilmiştir. Bu vazifesini tamamladıktan sonra Istanbul’a sefaretle gitmek üzere Şumnu’ya gelen Rus baş murahhası İtalinski’ye (ö. 1827) mihmandar tayin olunmuş, Istanbul’a vardığında bu gibi hizmetlerde bulunanlara yakışır bir vazife verilmesi de ayrıca tenbih edilmiştir.
M.D. mevacib dağıtma göreviyle Bagdad’a gönderildiği sırada oralardaki kutsal yerleri ziyaret etmiş, döndükten sonra bir müddet gümrük işlerinin teftişinde ve daha sonra ilk kurulduğunda basma emanetinde, sonra da damga emanetinde çalışmıştır. 4 Şevval 1232/17 Ağustos 1817’de maliye kalemlerinden olan piskopos mukataacılığına, 4 Şevval 1238/14 Haziran 1823’de başmukataacılığa, 4 Şevval 1240/22 Mayıs 1825’de ulufeciyan-ı yemin kitabetine, 4 Şevval 1243/19 Nisan 1828’de ise piyade mukataacılığına atanmıştır.
M.D.’in ömrünün sonlarına doğru artık bir memuriyette bulunmadığını, 1249/1834 ’de Safiyye Sultan’ın evlatlarına vakfettiği Aqçaabad mukataası gelirinden kayd-ı hayat şartıyla yıllık 500 kuruş ve 1251/1836 yılı cizye fazlasından da aylık 500 kuruş maaş aldığını tespit etmekteyiz. M.D.’in ölümünden sonra Qaresi ve Saruhan sancaklarına bağlı Başgerdek köyündeki 20.000 akçelik zeametinin hasılatı olan aylık 118,5 kuruş evlatlarına tahsis edilmiştir.
M.D. Mevlevi tarikatına bağlı olmasından dolayı Qonya’ya Mevlana türbesini ziyarete gitmiş ve dönüşünde 6 Receb 1253/6 Ekim 1837 tarihinde vefat ederek Beşiktaş’ta Köprübaşı’nda ceddinin yanına defnedilmiştir. M.D.’in aile mezarlığı Beşiktaş’ta Aqaretler Yokuşu’nda caddenin hemen sağında Mehmed Rezmi Paşa’nın mezarı etrafında gelişmiştir. Hazirede M.D. ile birlikte 19 aile ferdi bulunmaktadır.
M.D.’in bir oğlu asakir-i şahane binbaşılarından Haci İsmail Haqqi Bey, diğer oğulları ise Mahmud Bey ve Safvet Bey’dir. Ayrıca Azize ve Safiyye adında iki kızı vardır. Torunlarından Bir Türk Diplomatının Evraq-ı Siyasiyyesi adlı eserin yazarı Salahaddin Bey matbaa-yı amire müdürü, Haci İsmail Haqqı Bey’in oğlu Hasan Hilmi Bey ise şehremaneti muhasebe kalemi hulefasından idiler.
Eser Istanbul Tophane’de bulunan Nusretiyye Camii’nin 29 Şaban 1241/8 Nisan 1826’da ilk önce II. Mahmud (1223-55/1808-39), ardından diğer devlet ricali tarafından ziyareti ile başlayıp, daha sonra Rumların tenkili, yeniçeri ocağının kaldırılması öncesi ve sonrası gelişen olayların anlatımı ile devam ederek, 9 Zilkade 1241/15 Haziran 1826’da çıkarılan sancak-ı şerifin seksen gün sonra tekrar yerine konulması ile son bulmaktadır. Eserde Nusretiye camiinin inşası, yeniçeri ocağının kaldırılmasından önce Eşkinci tahriri, bazı taayinler, yeniçeri ocağının kaldırılışı sırasında meydana gelen olaylar, Bektaşi tekkelerinin yıkılması, Asakir-i Mansure-i Muhammediyye’nin kuruluşu, sürgünler, ocağın kaldırılmasından sonra yapılan bazı idamlar ve tayinler müellif tarafından konu başlıkları halinde verilmiştir.
Müellif müşahede ettiği olayları kaleme aldığı eserini II. Mahmud’a takdim etmiştir. Eser, konu paralelliği olan Esad Efendi’nin Üss-i Zafer ve Şirvanlı Fatih Efendi’nin Gülzar-ı Fütuhat adlı eserlerine nispetle sade bir üslup ile kaleme alınmış olup zaman zaman belgeler kullanılmıştır. Yazar yeniçeriler hakkında “hâinan u kâfiran,” “şirzime-i bagiyan” gibi ağır ifadeler kullanır. Eserin ulaşılabilen tek nüshası Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir.
Eser II. Mahmud’un 22 Zilhicce 1246/3 Haziran 1831 tarihinde çıkmış olduğu ve otuzüç gün süren Gelibolu, Çanaqqale (Çanakkale), Edirne gezisini günü gününe anlatmaktadır. Yolculuğun güzergahı deniz yolu ile Gelibolu’ya, oradan Bolayır, Çanakkale, Maydos, Naraburnu’na ve Keşan, Uzunköprü üzerinden Edirne’ye ve Istanbul’a dönüş şeklindedir. M.D. seyahate katılmadığı halde, seyahat sırasında geçen olayları birinci şahıslardan dinleyip kaleme almış ve eserini II. Mahmud’a takdim etmiştir. Osmanlı padişahları halkın durumunu görme maksatıyla şehir dışına çıkmaları nadir bir olaydır. Dönemin vakanüvisi Esad Efendi aynı gezi ile ilgili olarak kardeşi Nazif Ahmed Molla tarafından tutulan gezi notlarını tashih ederek Sefername-i Hayr adı ile II. Mahmud’a takdim etmiştir. Bu eser M.D.’in eseri ile aynı yıl ve ayda kaleme alınmıştır. Sefaretname-i Şahi’nin tek nüshası mevcuttur. Yapılan edisyonda indeks mevcuttur.
M.D.’in Divan’ının bilinen tek nüshası Fahri Bilge’nin özel kütüphanesinde iken bu şahsın ölümünden sonra kitapları arasında satılmıştır ve bugün nerede olduğu bilinmemektedir. Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde, M.D. ile karıştırılan başka bir Mehmed Daniş Bey’e ait yazma divanın birçok nüshası bulunmaktadır.
1) Neticetü’l-veqayi
Yazma: (1) Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar 6006; 28 y., 21 sat., talik.
Edisyonlar: Yok.
2) Sefaretname-i Şahi
Yazma: (1) Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar 5082, 14 y., 21 sat., talik.
Edisyonlar: Şamil Mutlu, Mehmed Daniş Bey Hayatı ve Eserleri, Yüksek Lisans tezi (Istanbul Üniversitesi, 1992). Şamil Mutlu, Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı ve II. Mahmud’un Edirne Seyahati: Mehmed Daniş Bey ve Eserleri (Istanbul, 1994).
Genel Kaynakça:
BOA, Ali Emiri, II. Mahmud, no. 5454, no. 8756. BOA, Cevdet Maliye, no. 22428. BOA, Hatt-ı Hümayun, no. 58419/56, no. 41818-A. BOA, Maliyeden Müdevver Defterler, no. 9010, 6. BOA, Sicill-i Ahval Defterleri, no. 99/425. Hvacegan Defteri, Istanbul, Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, no. K. 191, 11b; no. K. 184, 15a-b. Tevcihat Defteri, Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, no. 527, 16a, 52b, 63a, 79a. Mehmed Daniş. Divan. Istanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no. 2635; no. 287; no. 1943; no. 2635; no. 2907; no. 9842. [Diğer Mehmed Daniş Bey’e ait olan divanlar]. Mehmed Rezmi Paşa. Divan. Istanbul, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, no. 5499, 99b. Ahmed Lutfi. Ta’rih-i Lutfi (Istanbul, 1290-1292/1873-1875), c. 2,268; c. 3, 162. Ahmed Cevdet. Ta’rih-i Cevdet (Istanbul, 1309/1891), c. 6, 227. Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani (Istanbul, 1308-1315/1890-1897), c. 1, 48; c. 2, 322-323; c. 4, 696. Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri (Istanbul, 1944), c. 3, 1134. Çağatay Uluçay. Padişahların Kadınları ve Kızları (Ankara, 1980), 56. F. Babinger. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok (Ankara, 1982), 380-81. Şamil Mutlu. Mehmed Daniş Bey Hayatı ve Eserleri. Yüksek lisans tezi (Istanbul Üniversitesi, 1992). Şamil Mutlu, Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı ve II. Mahmud’un Edirne Seyahati: Mehmed Daniş Bey ve Eserleri (Istanbul, 1994). Kemal Beydilli. “Şehzade Elçisi Safiyesultânzâde İshak Bey.” İslam Araştırmaları Dergisi, 3 (1999), 73-81. Mehmed Esad Efendi. Vaka-nüvis Esad Efendi Tarihi, haz. Ziya Yılmazer (Istanbul, 2000), 405. Şirvanlı Fatih Efendi. Gülzar-ı Fütuhat, haz. Mehmet Ali Beyhan (Istanbul, 2001), XXIV-XXXIII.