Eserin bazı yazmalarda ve kütüphane kataloglarında Zübdetü’l-Veqayi şeklinde kaydedilmiş olan adının sonradan düzeltildiği ve orijinal adının Zübde-i Veqayiat olduğu anlaşılmaktadır. Hanifzade’nin (ö. 1217/1802) ve ona dayanarak Babinger’in M.P. ile birkaç defa defterdarlıkta halef-selef olan Damad Mehmed Paşa’ya (ö. 1129/ 1716) izafe etmesi fahiş bir hatadır. M.P.’nin telif sebebini ölümünden sonra iyi namla anılmak ve sevap kazanmak olduğunu belirttiği eserinde yazılış tarihi hakkında net bir bilgi bulunmamakla birlikte, bazı karinelerden IV. Mehmed (1058-99/ 1648-87) zamanında peyderpey yazılmaya başlandığı ve muhtemelen 1126-28/ 1714-16 yılları arasında son şeklini aldığı kanaati hasıl olmaktadır.

Eser içerik itibariyle üç kısımda incelenebilir. Önsöz niteliğindeki kısımda dualar edildikten sonra eserin telif sebebi üzerinde durulur. Kahire nüshasının giriş mahiyetindeki ikinci kısmında Osmanlı devletinin kuruluşundan IV. Mehmed’in cülusuna kadarki önemli hadiselerden kısaca söz edilir. Bu kısmın diğer nüshalarda bulunmayışı müellif tarafından daha sonra çıkartılmış olmasıyla açıklanabilir. 1058-66/ 1648-56 yılları arasında meydana gelen olayları da kısaca özetleyen müellif, Köprülü Mehmed Paşa (ö. 1072/1661) ile oğlu Fazıl Ahmed Paşa (ö. 1087/1676) dönemlerine ait siyasi olayları kaydettikten sonra 1082/1671 yılından itibaren hadiseleri yıl yıl kronolojik olarak vermeye başlar ve her yılın sonunda o sene içinde ölen önemli şahsiyetlerden bahseder.

Eserin içerdiği konu başlıkları şunlardır: Çeşitli seferler ve bilhassa II. Viyana Seferi’nin tafsilinin ardından çeşitli ülkelerle yapılan barış antlaşmaları; madde madde Qarlofça antlaşması ve sınır belirlenmesi; cülus, arza girme, elçi kabul törenleri; şehzade doğumları, sünnet ve evlenme şenlikleri, hilat giyme, bayramlaşma ve mevlid törenleri; mevacib ve zahire dağıtımı; çeşitli atama, tayin, hapis, idam, vefat ve müsadereler; IV. Mehmed ve II. Mustafa’nın tahttan indirilmeleri ve bu esnada meydana gelen karışıklıklar; yazarın bizzat şahit olduğu Edirne vakasının sebepleri, safhaları ve Şeyhülislam Feyzullah Efendi (ö. 1155/1703) ile akrabalarının akıbetleri; eyaletlerde ortaya çıkan karışıklıklar, firar olayları ve bunların takibi; Yegen Osman Paşa (ö. 1099/1688) gailesi ve “serçeşme” namının kaldırılması için saruca ve sekbanlığın tamamen ilgası; Erdel (Transilvania) prensi Thököly Imre’nin (ö. 1116/1705) Osmanlı devletine ilticası; zelzele, fırtına, yangın, yağmur ve sel felaketleri ile inşa ve tamir faaliyetleri; tütün ve şaraptan vergi alınıp alınmaması meseleleri; mali ve ekonomik koşullar; mukataa tevcihleri; fiyatları sabit tutmak gayesiyle konmak istenen narhın gerekliliği ve bozahanelerin yıktırılması gibi devrin sosyal durumunu yansıtan hadiseler; reayanın uzun süren savaşlar sonucunda perişanlığı ve Köprülüzade Mustafa Paşa’nın (ö. 1102/1691) Rumeli’deki reaya yararına olumlu faaliyetleri; müellifin bizzat tanık olduğu garip olaylar. Eser II. Mustafa’nın 1114/1703 yılında vefatıyla son bulur.

M.P. yalnız Kahire nüshasında bulunan giriş niteliğindeki kısım için kaynak olarak sadece Hoca Sadeddin Efendi (ö. 1008/1599) ile Qaraçelebizade Abdülaziz Efendi’yi (ö. 1068/1658) zikretse de bu kısım için adını vermeden Ramazanzade Mehmed Çelebi (ö. 979/1571) ve Peçuylu İbrahim (ö. 1059/1649?) gibi tarihçilerin eserlerini de kullanmış olabileceği anlaşılmaktadır. 1082/1671 sonrasını kapsayan asıl metin için ise kaynak olarak Vecihi Hasan’ın (ö. 1071/1661) Ta’rih’ini, Qandiye Fethnamesi’ni, Abdi Paşa’nın (ö. 1103/1692) Veqayiname’sini, muhtemelen İsazade Ta’rihi’ni veya onun kaynağını kullanmış, çağdaşı olduğu hadiseleri ise şahsen gördüklerine ve duyduklarına dayanarak kaleme almıştır. Son yıllarda yapılan bir araştırmada Zübde’nin 1126-28/ 1714-16 yılları arasında, Uşşaqizade Ta’rihi’nin ise 1124-25/1712-13 yılları arasında yazılmış olmalarına dayanılarak M.P.’nın sözkonusu eserden büyük ölçüde yararlandığı öne sürülmüştür. Halbuki Zübde’yi neşreden A. Özcan’a göre M.P.’nın eserini müsveddeler halinde çok önceden, hatta IV. Mehmed devrinden itibaren yazmaya başlamış, ancak eserin son şeklini ölümüne yakın bir zamanda vermiştir. İki eser arasındaki ifade benzerliği iki müellifin ortak bir kaynağı kullanmış olmasından kaynaklanmış olabilir.

Müellifinin talihsizliğe uğraması, eserini bir devlet büyüğüne takdim etmemiş olması, asıl önemlisi Raşid’in eserinin daha erken bir tarihte basılarak tedavüle çıkması gibi sebeplerden dolayı Zübde vakanüvis Raşid dışındaki tarihçilerin dikkatini pek çekmemiştir. Zübde’yi kaynak olarak kullanan ilk tarihçi olan ve 1127/1715 yılında vakanüvisliğe getirilen Raşid Mehmed olayları III. Ahmed’in cülusundan itibaren yazmaya başlamış, ancak daha sonra Nevşehirli İbrahim Paşa’nın emriyle Naima’nın bıraktığı yerden, yani 1071/1660 yılından itibaren, 1115/1703’e kadar olan vukuatı da kaleme almış ve bu kısım için önemli ölçüde Zübde’den faydalanmıştır. Kaynaklarını belirtmekten kaçınan Raşid’in Zübde’den yararlandığına ilk işaret eden Hammer olmuştur. Gerçekten de Ta’rih-i Raşid’in Edirne vakası dışındaki olayları anlatımı Zübde ile paralel olup, sadece bu vaka önemli ölçüde Silahdar’ın Nusretname’sine dayanır. Raşid’in Zübde’den çoğu zaman intihal derecesinde yararlanmış olması nedeniyle iki eser birbiriyle karıştırılmış olsa da, Raşid vefat tarihlerinde, lakap, azil, tayin, askeri, siyasi ve dahili olaylarla ilgili konularda yaptığı kısaltmalarla, yanlışlar ve eksiklerle kaynağının muhtevasını vermekten uzak kalmıştır. Ta’rih-i Raşid’de bulunan ve yazarının vakanüvis sıfatıyla görme şansına sahip olduğu bazı resmi kayıtların Zübde’de bulunmayışı doğaldır.

Siyasetname niteliğindeki bu eser başta veziriazam olmak üzere yüksek rütbeli devlet adamlarına rehber olmak amacıyla yazılmıştır. Kitabın dibacesinde müellifin adı zikredilmese de III. Ahmed’in cülusu sırasında defterdar olduğu yönündeki ifadeden eserin yazarının M.P. olduğu anlaşılır. M.P. eserinin başında eski tarihçilerin iyi adla anılmalarına vesile olan kitaplar kaleme aldıklarını, fakat bu eserlerin dağınık olmaları yüzünden kendisinin bir kitap yazmaya başladığını ve yüksek mevkilerde bulunanların ilgisine mazhar olmasa bile eserini bitirdiğini belirtir. Fikirlerini teyit için kendisinden önce yazılmış eserlerden iktibaslar yapmış olan M.P. orijinal görüşler de ileri sürmüştür. Defterdar olarak Divan-ı hümayunun bir üyesi olan M.P. Osmanlı devlet teşkilatının işleyişi hakkında tecrübesiyle uzun yıllar hizmet ettiği maliye sektöründeki eksiklikleri görebilmiştir. 18. yüzyıl başlarındaki görev yapmış bulunan devlet ricalinin dini ve ahlaki zaaflarını müşahede eden M.P. eserinin hemen her yerinde, iyi bir devlet adamının dindar ve iyi ahlaklı olması gerektiğini savunur ve sık sık ayet ve hadislerden nakillerde bulunur. Fikirlerini vurgulamak için yer yer serpiştirdiği şiir, atasözü ve kelam-ı kibarlar eserde önemli yer tutar.

Dokuz bölümden meydana gelen eserde sırasıyla sadrazamların ahlak ve davranışları; makam sahipleri hakkında bir bölüm; rüşvetin zararları; defterdar ile Divan-ı hümayun hizmetlileri; yeniçeri ocağı ve reaya; zulmün zararları, düşman ahvali, sınır boyları, ve seraskerlerin nitelikleri üzerinde durulur. Cimrilik ve cömertlik, hırs ve tama, kibir ve haset, tevazu ve gurur, iyi ve kötü huy, riya ve gıybet gibi konulara da yer verilen eserin son bölümünde ise zeamet ve timar hususlarına temas edilir. M.P. kendi zamanı hakkında bilgi verirken yer yer kıyaslamalar yaptığı I. Süleyman dönemini (926-974/1520-1566) model olarak almıştır. Yaşadığı dönem hakkında bilgi verirken devrinin mali-siyasi eleştirisini de yapan M.P., devlet idaresindeki suistimallerin nasıl yapıldığını ortaya koyarak düzeltilmeleri için çeşitli nasihat ve tavsiyelerde bulunmaktadır.

Metrukatı arasında çıkan ve Şehid Ali Paşa’ya izafe edilen Talimat-ı Şehid Ali Paşa’nın, Nesayih’in tam bir hulasası olduğu ve muhtemelen bu sadrazamın yakınlarından olması hasebiyle M.P.’nın kaleminden çıktığı söylenebilir. Talimat’ın içerdiği konular şunlardır: Devlet memurlarının Allah’a itaat ederek icraatlarında şeriata uymaları, doğruluktan ayrılmamaları, fakir ve zengin herkesin işini eşit olarak görmeleri, cerime ve rüşvet sevdasına düşmemeleri, reayaya zulümden ve israftan kaçınmaları, narh hususuna dikkat edilmesi, her işin ehline verilmesi, asker maaşlarının vaktinde ödenmesine özen gösterilmesi, sık sık sikke ayarının kontrolü, ara sıra tebdil gezmenin ve haftada bir gün tatil yapmanın faydalı olacağı, zeamet ve timar tevcihlerine dikkat edilmesi, düşman ahvalinden vaktinde haberdar olmak için casus kullanmanın faydaları ile devlet hizmetinde olanların bu Talimatname’ye uymalarının gerekliliği.