Belgradi Raşid
(ö. 1882 veya 1883 )
Mevcut Diğer Diller:
PDF (English):
PDF (Türkçe):
Hayatı:

Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1925) hayatı hakkında tafsilatlı bilgi bulunmayan B.R.’in ismini yanlışlıkla Şakir Paşa olarak verir. B.R.’in tanınmamış bir kişi olduğuna işaret eden F. Babinger (ö. 1967) ise H. Mordtmann’ın (ö. 1932) verdiği bilgiye dayanarak müellifin Sırbistan tarihine ait bir eser kaleme aldığını belirtmekle yetinir.

Doğum tarihi kesin olarak tespit edilememekle birlikte Boşnak kökenli olduğu bilinen B.R.’in babası Mustafa Beg (ö. ?), Semendire (Smederevo) sancağı alaybeylerinden olup Belgrad (Beograd) eşrafından Zaimzadeler ailesine mensuptur. B.R.’in Belgrad’da güzel bir konakta yaşadığı ve çok zengin bir kütüphaneye sahip olduğu bilinmektedir. Sırbistan ahvaline dair malumatından dolayı Belgrad muhafızlarının emrinde mal müdürlüğü ve muhasebecilik yapmış olan B.R. Sırplarla Müslümanlar arasındaki anlaşmazlıkların çözümünde görev almıştır. 1268/1852’de Belgrad muhafızı Mehmed Hurşid Paşa’nın (ö. 1293/1876) Bosna’ya vali olarak atanmasıyla paşanın hizmetinde bulunmak üzere B.R. ailesini Belgrad’da bırakarak Bosna’ya geçmiş, bir müddet Bosna’da kaldıktan sonra 1274/1858 civarında tekrar Belgrad’a dönmüştür. 1277/1860’da Istanbul’a çağrılan B.R., Meclis-i Tanzimat’ın Bosna’daki çiflikat meselelerine ilişkin toplantılarına katılmış ve Bosna’nın çiflikat ve ağavat meselelerine dair nizamnamenin hazırlanmasına katkı sağlamıştır. Boşnakça ve Türkçe hazırlanan bu nizamname çiftlikleri tasarruf eden ağa ve beylerle, arazileri yarıcı, üçleme veya dörtleme suretiyle kiralayan Hıristiyan reaya arasındaki anlaşmazlıkların çözümü için imzalanacak mukavelenameleri içerir. Bir müddet Istanbul’da kalan B.R. daha sonra Belgrad’a dönmüş, 1278/1862’de Belgrad’ın Osmanlı askerleri tarafından bombardıman edilmesi ve akabinde şehrin Müslüman ahalisinin göçü sırasında tekrar Belgrad’dan Bosna’ya geçmiştir. Harita çiziminde bilgi sahibi olan B.R. 1280/ 1863-64’te Ahmed Cevdet Paşa’nın (ö. 1312/1895) Bosna ve Mostar’daki incelemeleri esnasında teftiş müsteşarlığı yapmış, çiftlikat işleriyle ilgili komisyona başkanlık etmiştir.

Osmanlı arşiv kayıtlarında B.R.’in Belgradlı diğer muhacirlerle birlikte malını mülkünü bırakıp muhtemelen 1285/1868’de Istanbul’a hicret etmiş olduğuna dair kayıt vardır. Daha sonra Teselya’da (Thessalía) Bosna’dakine benzer bir memuriyette bulunan B.R., bu görevin ardından tekrar Istanbul'a dönmüş ve 1299/1882-83 civarında ölmüştür. B.R. paşa rütbesine ve üçüncü dereceden Mecidiye nişanına sahipti.

Eserleri:
(1)
Tarih-i Vaqa-i Hayretnüma-i Belgrad ve Sırbistan

İki ciltten oluşan bu eser Osmanlı müellifleri tarafından münhasıran Sırp meselesi üzerine yazılmış yegane tarihtir. B.R. birinci cildin İhtar ve Taqrizat Yollu Beyan-ı Hal kısmında eserini üç cilde taksim ettiğini belirtmekte ise de üçüncü cilde henüz hiçbir yerde tesadüf edilememiştir. Birinci ciltte 1217-65/1802-49, ikinci ciltte ise 1265-77/1848-61 tarihleri arasında Sırbistan’da cereyan eden hadiseler anlatılmaktadır. Eserin 1288/1871-72’de yazılan Ta’rihçe-i İbretnüma isimli bir de zeyli vardır (aşağıya bk.).

Eserin kurgusu klasik Doğu edebiyatı geleneğinde sık sık görülen hayali kişilerin karşılıklı soru cevap şeklindeki konuşmaları şeklindedir. Konuşmanın kahramanları Aqil ve Naqil adlı iki kardeştir. Eserde Aqil Beg Sırpların Müslümanlara karşı tavırlarına bakıp Belgrad’da bir geleceğinin kalmadığını hissederek 1241/1825-26’da kardeşini bırakarak Qahire’ye göçer. Sırpların Müslümanları Sırbistan’dan çıkarmaları üzerine Naqil Beg de perişan bir şekilde aynı şehre hicret eder. Qahire’de bir araya gelen kardeşler birbirleriyle hasret giderdikten sonra Aqil Beg kardeşine bu halinin sebebini sorduğunda Naqil Beg kardeşinin ayrılmasından sonra Sırbistan’da vuku bulan hadiseleri anlatmaya başlar.

Eserde birinci Sırp ayaklanmasının (1219-28/1804-13) nasıl patlak verdiği ve yayıldığına dair malumat bulunmakla birlikte, detaylı bilgiler Miloš Obrenović (hük. 1230-55/1815-39; 1274-76/1858-60), Aleksander Karađorđević (hük. 1258-74/1842-58) ve Mihail Obrenović (hük. 1255-58/1839-42; 1276-83/1860-67) dönemlerine aittir. Birinci cildin sonunda 1245-54/1829-39 arasında Sırbistan’ın muhtariyetine ait dört adet ferman sureti, ikinci cildin sonunda Aleksander Karađorđević’e 1270/ 1853-54 senesinde verilen imtiyaza dair ferman sureti ve 1277/1860-61 senesinde Mihail Beg’in (Obrenović) Sırbistan’a bey nasb olunduğuna dair bir berat sureti bulunmaktadır.

B.R.’in genelde Sırpları eleştirdiği farkedilir. Stojan Novaković B.R.’nin bu uslubunu Sırbistan’ın Osmanlı idaresinden çıkmasıyla birlikte buradaki maddî imkânlarını kaybetmesine bağlar. Novaković’e göre, Sırbistan’daki Osmanlı unsurları iki ana gruptan oluşmaktaydı: Bunlardan ilki Sırplara karşı yumuşak bir siyasete sahip, ellerinde muayyen miktarda mülk tutanlar ve eski sipahiler; ikincisi ise şehirli tüccar, zanaatkar ve Sırplarla mücadele eden çoğu Boşnak kökenlilerin mensup olduğu diğer grup. Novaković B.R.’in bu ikinci grubun lideri olduğunu kaydeder.

Eserini sade ve akıcı bir dille kaleme alan B.R. Sırpça ve Türkçe atasözü ve deyimler kullanmıştır. Eserde hadiseler kronolojik bir sıra ile anlatılmakla birlikte zaman zaman konunun dışına çıkılmakta ve geriye dönüşler yapılmaktadır.

Ta’rih-i Cevdet’in kaynakları arasında yer alan eserin önemi B.R.’in hadiselerin büyük bir kısmına bizzat tanık olmasından gelir. Eser Sırp beyleri ile Belgrad muhafızları arasındaki ilişkilere dair bilgiler içerir. Rusya’nın Balkanlar üzerindeki politikasına dikkat çekmiş, Sırbistan’ın imtiyazı meselesini ele aldığı bölümlerde Rusya’nın Osmanlı devleti nezdinde Sırplar lehine girişimlerine işaret etmiştir.

(2)
Ta’rihçe-i İbretnüma

Ta’rih-i Vaqa-i Hayretnüma-i Belgrad ve Sırbistan’a zeyl olarak yazılan bu bölümde Osmanlı askerinin 1283/1866-67’de Sırbistan’dan çekilme ve kalelerin Sırplara terk edilme süreçlerine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Zeylin sonunda bulunan iki ferman suretinden ilki 1283/1866-67 senesinde Belgrad kalesinin Sırplara terki ve Mihail Beg’e muhafızlık ünvanının verilmesine, ikincisi ise I. Süleyman’ın (926-74/1520-66) askerlere ve reayaya iyi davranmasına ve hukuka riayet etmesine dair Gazi Bali Beg’e (ö. 934/1527) gönderdiği emirleri içermektedir.

Bibliyografya:

1) Ta’rih-i Vaqa-i Hayretnüma-i Belgrad ve Sırbistan

Yazma: (1) Istanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Tarih Kitapları 603; 70+4 y. (numaralandırılmış 140 sayfa), 25 satır, talik [yalnız 2. cilt].

Edisyonlar: 1) Cilt 1 (Istanbul, 1291/1874) [İkinci cilt basılmadı]. 2) Fatma Erten. Vak’a-i Hayretnüma Belgradî Raşid Paşa, Yüksek Lisans Tezi (Istanbul Üniversitesi, 1991) [Tez ikinci cilti içerir].

2) Ta’rihçe-i İbretnüma
(1) Istanbul Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet O-3; 22 y. (numaralandırılmış 52 sayfa), 25 satır, talik.

Kaynaklar: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Istanbul) [BOA], A. MKT. UM, 414/100, 417/49, 521/41. BOA, İrade, Dahiliye, 50784. Ahmed Cevdet Paşa. Ta’rih-i Cevdet, Tertib-i Cedid, IX (Istanbul, 1309/1891). Stojan Novaković. “O ovoj knjizi i pisci njenu.” Rašid-Beja istorija čudnovatih događaja u Beogradu i Srbiji, çev. S. Čohadžić (Belgrad, 1894). Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Mü’ellifleri, c. 3 (Istanbul, 1342/1923). Ahmed Cevdet Paşa. Maruzat, haz. Y. Halaçoğlu (Istanbul, 1980). Franz Babinger. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. C. Üçok (Ankara, 1982). Ahmed Cevdet Paşa. Tezakir, c. 3, yay. C. Baysun (Ankara, 1991). Fatma Erten. Vak’a-i Hayretnüma Belgradî Raşid Paşa, Yüksek Lisans Tezi (Istanbul Üniversitesi, 1991). Selim Aslantaş, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sırp İsyanları (1804-1815). Doktora tezi (Hacettepe Üniversitesi, 2005).

Yazar:
Selim Aslantaş
Haziran 2006